Unha comarca é un espacio xeográfico conformado por varios municipios que
manteñen uns lazos de unión fortes, xa se fale dun contexto histórico,
natural, xeográfico ou doutra índole. A Comarca do Deza é unha das comarcas
galegas que mellor se adaptan a esta definición. A súa historia sempre tivo
un nexo común se nos remontamos a cualquera época; en Deza sitúanse
numerosos restos de asentamentos castrexos repartidos por tódala xeografía,
que indican unha unidade territorial de poboación antiga; as antigas
xurisdiccións medievais corresponden case que na súa totalidade cos actuais
municipios, e o seu patrimonio artístico e cultural garda unha liñaa homoxénea
e actualmente vese acrecentado o espíritu de comarca por parte da poboación
residente nesta área.
A
Comarca do Deza está situada na parte máis oriental da provincia de
Pontevedra, cunha situación céntrica en Galicia moi privilexiada, facendo límite
coas restantes provincias galegas. Comprende os municipios de Agolada,
Dozón, Lalín, Rodeiro, Silleda e Vila de Cruces.
Deza
presenta uns límites moi ben definidos por verdadeiras fronteiras naturais,
que son ó Norte co Río Ulla, Sur coa Serra do Candán, Este coas Serras do
Faro e Farelo e polo Oeste cos Montes de San Sebastián o río Ulla de novo.
Aquelas
persoas que se acheguen a este territorio poderán comprobar de xeito doado
que se trata dunha terra única, unha terra con clara definición e que ó
mesmo tempo presenta grandes contrastes que constitúen a súa principal
riqueza. De Norte a Sur e de este a oeste pódese disfrutar de numerosas e
variadas paisaxes que ofrecen e abren ó visitante un amplo abano de
posibilidades para coñecer esta Galicia de interior que se mantén fiel ás súas
raíces. Historia e cultura, natureza e vida, artesanía e industria, todo
formando unha entidade que aglutina un espíritu propio que avanza con forza.
O
entorno natural do Deza presenta unha fisonomía moi variada, donde se dan
cita Serras como a do Candán entre
os municipios de Lalín e Silleda, donde perviven as vellas formas
tradicionais de vida, pequenas aldeas ubicadas entre os montes, donde pasear
convírtese nun pracer.
Subir
á Serra do Faro, en Rodeiro, supón contemplar un dos vales máis fermosos e
productivos da comarca, o Val de Camba, que por outra banda, está cargado de
historia por ser cuna da Casa de Camba, unha das linaxes máis poderosas da
Galicia Central.
Entre
os municipios de Vila de Cruces e Agolada, exténdese o Encoro de Portodemouros, formado principalmente polo río Ulla e o
Arnego. Esta obra de enxeñería deu lugar co paso do tempo a un espacio
natural donde se funde un entorno suave e agradable coa posibilidade de
practicar deportes náuticos en varias modalidades.
Dentro
da riqueza natural do Deza atópanse outros espacios únicos en Galicia,
merece mención especial a Fervenza
do Toxa, en Bandeira. Aquí nos atopamos cun dos saltos de agua máis
belos e peculiares de Galicia. O río Toxa precipítase nunha caída duns 50
metros de altitude aproximada, para dar lugar a unha paraxe inolvidable, donde
polas súas características danse numerosas especies de flora e fauna autóctona.
Desde o miradoiro da fervenza pódese iniciar unha rota de sendeirismo coñecida
como “Carreiro do Deza”, que
nos adentrará por vellos camiños ata a confluencia dos ríos Toxa e Deza;
podemos continuar rota atravesando Merza ata
Mosterio de Carboeiro.
Outra
rota de sendeirismo moi interesante é a chamada Senda
da Saleta, no municipio de
Silleda, onde o camiñante disfrutará coa paisaxe e o patrimonio a través
das parroquias de Silleda, Taboada, Cortegada e Siador.
Tódalas
concas fluviais do Deza ofrecen numerosas posibilidades, o río Deza, Arnego,
Asneiro, Toxa e un sinfín de
pequenos cauces nos ofrecen a posibilidade de practica-la pesca deportiva;
praias fluviais como A Carixa en
Merza, Pozo do Boi en Vilatuxe ou o
entorno de Carboeiro para a práctica de natación nun entorno natural idóneo
en días de calor. Unha zona de interese tanto paisaxístico como etnográfico
é a zona dos Muíños de Mouriscade,
en Vilanova, Lalín, á beira do río Asneiro.
O
patrimonio histórico-artístico é de especial relevancia e de visita
obrigada. Houbo numerosos mosterios románicos que marcaron fondamente a
historia e o xeito de vida. No municipio de Silleda atopamos o que foi un dos
máximos expoñentes, San
Lourenzo de Carboeiro, situado nun outeiro e rodeado por un meandro do
río Deza de singular beleza. A súa fundación
remóntase ó S. XII polos Condes de Deza, Don Gonzalo e Dona Teresa.
Presenta unha traza románico-oxival única nas súas características e a súa
importancia artística ven avalada por pertencer á escola compostelán do
Mestro Mateo. Outra das xoias monacais dignas de reseñar é a igrexa do
antigo mosterio de S. Pedro de Vilanova en Dozón, fundado no ano 1154, no máis puro
estilo románico onde destaca a súa grande riqueza arquitectónica e
ornamental. No municipio de Vila de Cruces, ás beiras do río Ulla, atopámonos
con San Salvador de Camanzo, hoxe
igrexa parroquial, constituía cos dous mosterios anteriormente citados os
principais monacatos do Deza. Hoxe pódese contemplar a súa magnífica
planta, a súa ornamentación e restos da antiga sala capitular.
Moitas
son as igrexas románicas que perduran, unhas coa súa orixinal fábrica e
outras con modificacións posteriores. Cabe citar San
Pedro de Ansemil en Silleda,
que conta cunha capela adosada de estilo gótico co enterramento de Diego Gómez
de Deza, San Martiño de Dornelas
ou Santiago de Taboada y Breixa en Silleda, a igrexa parroquial de San
Miguel de Goiás e Donramiro en Lalín,
Santa Mariña de Pescoso en Rodeiro, ou Ventosa
e Ferreiroa en Agolada.
A
referencia relixiosa por antonomasia na comarca é o Santuario da Nosa Señora do Corpiño, na parroquia de Losón, en Lalín. Desde
as súas orixes que se remontan entre os séculos VIII e X foi e é punto de
encentro de moitos fieis devotos en busca da curación dos seus males. Celébrase
periódicamente tódolos 24 de Xuñoo, dándose cita numerosos visitantes.
A
arquitectura civil das nosas aldeas e lugares presenta unha tipoloxía rural
moi curiosa, por ser cuna de grandes canteiros que deixaron a súa pegada nas
vellas edificaciós. Rodeiro e Agolada conservan en boa medida estas vellas
formas. Pero no Deza destacan sin lugar a dúbidas as vellas edificacións señoriais,
que dan boa fe das numerosas familias nobres e fidalgas que tan presentes
estiveron nestas terras. O Pazo de Liñares
en Prado, dos S. XVII y XVIII, é un dos exemplos máis claros destos
singulares edificios, foi casa natal de Joaquín Loriga Taboada, insigne
aviador e un dos principais fillos ilustres da comarca; está edificado no máis
puro estilo barroco galego, con recinto amurallado e grandes chemineas. A Casa
Fortaleza de San Xoan de Camba, constitúe unha edificación cívico-militar
de grande importancia, tanto na súa arquitectura como polos acontecimentos
históricos que en época feudal alí sucederon.
Outros pazos de interese os atopamos en Piloño, o Pazo
de Porras de Raindo, O Pazo de Cascaxide
e Transfontao en Silleda, Filgueiroa,
Des e Donfreán en Lalín e o Pazo
de Borraxeiros en Agolada, entre unha interminable lista de pazos e casas
grandes.
O
Deza foi e é pola súa situación céntrica un nó de numerosas vías de
comunicación, testemuña fiel son os antigos camiños reais que por aquí
atravesaban. Proba delo consérvanse as
pontes de Taboada, entre os
municipios de Lalín y Silleda, en perfecto perpiaño, compónse dun só arco
de medio punto sobre unha calzada empedrada, destaca así mesmo a súa
balaustrada de pedra e ten unha inscrición nunha rocha próxima que o data do
912. Atravesa o camiño real a Santiago polo Sur que fai as
delicias de cualquera camiñante.
Outra
importante obra de enxeñería vial é a chamada Ponte
dos Cabalos, en Parada, Lalín, sobre o río Arnego, pese ó seu estado de
conservación continúa tendo ese encanto que tantos viaxeiros contemplaron. Ponteledesma,
sobre o río Ulla en Gres, tamén sorprende pola traza medieval e os seus sete
arcos, que se alzan maxestuosos enfrente das Illas
de Gres.
A
Comarca do Deza, como comarca eminentemente rural, sempre estivo muy apegada
á terra, proba delo está na súa importante e desenvolvida economía agrícola
e gandeira. É unha terra moi prolífica e xeradora de productos de calidade
que da lugar a unha excelente gastronomía.
A
gastronomía tradicional dunha determinada zona sempre estivo relacionada cos
productos ligados á terra, coa súa riqueza piscícola e cinexética, unidos
á imaxinación creadora e ó bo saber facer das súas xentes. Na oferta
gastronómica do Deza reflíctense unha grande variedade de platos. O cocido é o seu máximo expoñente, exáltase na festa gastronómica
que se celebra en Lalín domingo
anterior ó entroido; a carne de vacún en cualquera modalidade culinaria é
outro dos nosos exquisitos manxares, o
polbo á feira, a “carne ó Caldeiro”, derivados lácteos como o queixo, “empanada (festa da empanada de Bandeira”, embutido, melindres e
rosquillas e unha larga lista de exquisiteces.
A
moderna Deza ve crecer o seu tecido industrial arredor dun sector textil en
crecimento, e outros sectores productivos ligados á terra, pero ainda que co
transcurso do tempo foron desaparecendo na comarca un conxunto de actividades artesanales tradicionais, existen algúns artesáns que
pola calidade dos seus traballos convirten este recurso en algo indispensable
para os visitantes. Zocos, cruceiros en pedra, esmaltes, coiro e marroquinería,
tallas de madeira e un sinfín de artículos son elaborados polas mans
artesanais do Deza.
Moitos
destos obxetos pódense adquirir nas numerosas feiras-mercado existentes na
comarca. Cabe destacar a Feira da Gouxa
en Dozón, a da Bandeira en Silleda
e a de Vila de Cruces.
En
tódalas ordes culturais e artísticas atopamos na comarca grandes exemplos
dignos de mención, escritores como Neira
Vilas o Ramón de Valenzuela, o
astrónomo Ramón Mª Aller,
pintores como Laxeiro, Colmeiro, Lamazares, Lareo, Salgueiro, Aymerich e un largo etc..., o
aviador Joaquín Loriga, e un gran elenco doutras figuras que compoñen un
verdadeiro patrimonio cultural para disfrute de residentes e visitantes.
Visitando
a Solaina de Piloño, un verá
exemplos moi representativos desta iniciativa
artística única no medio rural, o museo municipal Ramón Mª Aller de
Lalín cunha mostra permanente de Laxeiro, a biblioteca-museo de Neira
Vilas en Gres, o Museo etnográfico
de Doade e o de Rodeiro, donde se produce o reencontro coas nosas raíces
máis profundas por medio de numerosos apeiros alí expostos para deleite dos
visitantes.
A
Comarca do Deza constitúese como un marco ideal donde disfrutar co descanso,
a boa vida, unha paisaxe única, un patrimonio inigualable e a boa acollida
das súas xentes hospitalarias.
TURISMO NA COMARCA
A
Comarca do Deza está situada na parte máis oriental da provincia de
Pontevedra. Comprende os Concellos de Agolada, Dozón, Lalín, Rodeiro,
Silleda e Vila de Cruces.
Os
seus límites están ben definidos por verdadeiras fronteiras naturais, Ó
Norte co Río Ulla, ó Sur coa
Serra do Candán, ó Este coas Serras do Faro e Farelo, e ó Oeste cos Montes
San Sebastián e o Río Ulla de novo.
Ten
unha extensión de 985 Km2. A
súa situación na Galicia Central marca o seu carácter eminentemente rural
por tratarse dun territorio de interior que debe en gran parte o seu
desenvolvemento á agricultura e á gandería.
Hoxe
en día a comarca conta cun desenvolvemento económico importante, froito da
iniciativa e ó bo saber facer das súas xentes.
Na
súa paisaxe fúndense os vales e as montañas, os pequenos cauces fluviais e
vizosas pradeiras; a súa riqueza natural conta cun rico patrimonio cargado de
historia e sabor popular.
Historia
e cultura, natureza e vida, artesanía e industria; todo formando unha
entidade que abrangue un espíritu propio, un espíritu de Comarca que avanza
con forza.
CONCELLO DE AGOLADA.
Pendellos de Agolada.
Á beira do casco urban, próximo ó edificio consistorial exténdense os
vellos pendellos, antigo recinto da feira, que datan do S. XVIII. Están en
fase de restauración e celébranse puntualmente feiras de artesanía onde se
dan cita numerosos artesáns de toda Galicia.
Igrexa románica de Ventosa.
Do S. XIII. Conserva
case intacta a súa estructura románica na súa arquitectura. Merece un
especial interese o seu interior polos baldaquinos que conserva.
Pazo de Borraxeiros.
Fermosa casa señorial que data do S. XVII. Consérvase en perfecto estado.
Sobresae o seu torreón e os muros de defensa. Está flanqueado por 4 escudos
de armas.
Área recreativa de Carmoega.
Á beira do Río Arnego atópase esta femosa paraxe, habilitado con bancos e
mesas. Conta cunha área de baño rodeada dunha interesante carballeira.
Pazo de Eidián.
Construído no S. XVI. Conserva o recinto amurallado, portalón de entrada e
dous hórreos. Escudos dos Ulloa, Varela e López de Basadre.
CONCELLO DE DOZÓN.
Igrexa monacal de San Pedro de Vilanova.
No lugar de Mosteiro. Fundado no ano 1154. Considerada unha das xoias románicas
galegas pola súa traza. Resalta a súa riqueza arquitectónica.
Santuario da Pena de Francia.
Situado nun alto a máis de 800 metros atópase esta ermida da Nosa Señora da
Pena de Francia. Moi venerada polos lugareños e xentes da comarca. Está próxima
unha área recreativa desde onde se divisa unha bela panorámica da Comarca.
Feira da Gouxa.
Na parroquia de Bidueiros. Feira mercado periódica que se celebra todos os 11
e 23 de cada mes. Famosa polos seus antigos pendellos e a preparación da
Carne ó Caldeiro.
Praia fluvial de Sanguiñedo.
Na parroquia de Sanguiñedo. Aproveitando o cauce do regato de Sanguiñedo
habilitouse un lugar acolledor onde se recolle a auga como lugar idóneo para
o baño.
CONCELLO DE LALÍN.
Santuario da Nosa Señora do Corpiño.
En Losón. Airoso templo neoclásico do S. XVIII. Debe a súa fama á forte
veneración á Virxe do Corpiño, á que se lle atribúen poderes curativos
especialmente de tipo psíquico. Celébrase unha concorrida romaría os días
23 e 24 de Xuño.
Igrexa románica de Goiás.
Do S. XI e XII. Destaca a súa portada principal con arquivoltas e a ábsida
circular. No interior presenta unha ornamentación moi curiosa.
Igrexa de Donramiro.
Románica da primeira metade do S. XI e XII. Conserva gran parte da súa
estructua románica primitiva. No seu interior consérvase un baldaquino de
pedra medieval e outros elementos interesantes.
Carballeiras de Barcia e Catasós.
Nas parroquias do mesmo nome. A primeira destaca pola súa simetría case
perfecta. A de Catasós conserva uns exemplares dos máis antigos da comarca.
Pazo de Liñares.
En Prado. Dos Séculos XVII e XVIII. Barroco galego. Considerado dos máis
importantes e fermosos da Comarca. Casa natal do Avidador Loriga. Conserva o
recinto amurallado e grandes chemineas.
Pazo de Donfreán.
Na parroquia de Catasós. Do
S. XVIII. Destacan
as súas escaleiras, balcóns, solaina e arquerías. Campean os escudos de
Varela, Ojea e Salgado e os Montenegro.
Ponte dos Cabalos.
Na parroquia de Parada. Do S. X. Ponte de dous arcos. Pertence á época
dourada das comunicacións da Galicia Central.
Atravesa un tramo da vella calzada. Sobre o río Arnego.
CONCELLO DE RODEIRO.
Monte Faro. Na Serra do seu mesmo nome. atópase a 1.200 metros
de altitude, Divísase unha das máis belas panorámicas da Galicia Central.
Aquí áchase o Santuario da Nosa Señora do Faro, moi venerada na comarca.
Cada 8 de setembro celébrase unha concorrida romaría.
Pazo de Trasulfe.
Na parroquia de Fafíán. Habitado polos seus propietarios. Gran balcón e
escalinata, patio pechado con muro almenado e portalón. Ten un fermoso pombal,
gran cheminea e capela.
Castro de Casasoa.
Na parroquia de Río. Ofrece unha bela panorámica do Val de Camba. Conserva a
estructura fortificada e parte das murallas.
Igrexa de San Martiño de Asperelo.
Na parroquia de Asperelo. De estilo románico rural con elementos de transición
ó gótico. Con claras influencias ornamentais da escola compostelana.
Tulla medieval.
En Fafián. Torreón de sillería perfectamente labrada que corresponde ós
restos dunha antiga casa señorial, onde se cobraban copiosas rendas segundo a
tradición popular.
Xacemento arqueolóxico de Porta de Arcos.
En Fafíán. Aquí atopáronse os vestixios dunha antiga Vila Romana, onde en
1973 foron achados restos de cerámica, tégulas e outros elementos
catalogados polo Museo Provincial de Pontevedra.
Torre de Guillar.
Na parroquia de Guillar. É o que resta dun antigo casón no que se pode
apreciar o seu carácter defensivo. Potente cheminea, gárgolas, etc. Construído
nun perfecto perpiaño. Pertenceu a unha familia fidalga de escribáns.
CONCELLO DE SILLEDA.
Mosteiro de San Lourenzo de
Carboeiro.
Do
S. XII. Xoia
do románico oxival galego, con claras influencias da escola compostelán.
Conserva a súa igrexa coa arquitectua primitiva; hoxe en día está en fase
de restauración. Ten un fermoso entorno, situado nun outeiro rodeado do Río
Deza, pódese baixar pola antiga calzada empedrada ata a ponte medieval, ten
muíño e pombal.
Fervenzas do Río Toxa.
Na parroquia de Pazos, próximo á localidade de Bandeira,
un dos saltos de auga naturais máis belas de Galicia. Conta cuns 50
metros aproximadamente de caída. O seu entorno propicia a existencia de
especies tanto de flora como de fauna autóctonas. Parte de aquí unha
interesante ruta de sendeirismo chamada “Carreiro do Deza”.
Ponte medieval e igrexa de Santiado de Taboada.
Parroquia de Taboada. A ponte medieval data do ano 912. Obra de enxeñería
viaria medieval moi importante da comarca. Dun só arco. A igrexa románica é
de principios do S. XIII. Conserva moitos elementos da súa antiga fábrica.
Hai un interesante cruceiro chamado das Procesións xunto ó templo.
Pazo de Cascaxide.
Parroquia de Escuadro. Interesante exemplo de casa señorial, ten un curioso
exemplar de torre cadrada e unha capela. Campean os escudos dos Deza e Mondragón.
Pazo de Trasfontao.
Na parroquia de Silleda. S. XVIII. Recinto amurallado, amplas chemineas, hórreo
de cinco claros e pombal. Ten unha fermosa capela con escudos dos Montenegro,
Varela e Mosquera.
Igrexa de San Pedro de Ansemil.
Antigo mosteiro no que as súas orixes se remontan ó S. XI. Belo exemplar de
románico rural. atópase adosada unha pequena capela gótica que garda o
sepulcro de Diego Gómez de Deza. No seu exterior álzase maxestuosa unha
talla en pedra da Virxe do Leite.
Torre de Cira.
Nos límites da Terra de Trasdeza, ás beiras do río Ulla. Na parroquia de
Cira. Único vestixio dun castelo medieval alí situado, testemuña de liortas
entre Dona Urraca e o Arcebispo Xelmirez.
CONCELLO
DE VILA DE CRUCES.
Igrexa monacal de San Salvador de Camanzo.
Antigo mosteiro do S. XII, nas ribeiras do río Ulla. Conserva a súa igrexa
no máis puro estilo románico da época. Tanto o seu exterior como o interior
merece especial atención pola ornamentación que presenta. Conserva parte da
antiga sala capitular e destaca a triple ábsida.
Pazo de Porras de Raíndo.
Na parroquia de Piloño. Conserva a súa grande cheminea e lareira, hórreo,
pombal, portalón de entrada e recinto amurallado. Á entrada do pazo hai un
fermoso cruceiro coa imaxe de Xesucristo coa cabeza ladeada cara á esquerda.
Solaina de Piloño.
Museo de artes plásticas e casa natal de Paco Lareo, o seu promotor.
Podemos topar unha mostra de artistas dezanos e doutros puntos da nosa xeografía.
Punto de encontro cultural importante da comarca.
Poboado mineiro de Fontao.
En Fontao ainde pervive o vello poboado onde vivían os mineiros que extraían
o codiciado volframio alá polos anos 30 e 40. No lugar aínda se pode ver a
igrexa, as escolas e o cine, un pouco abandonado.
Illas de Gres e Ponte Medieval.
Regadas polo Ulla atopanse estas 5 illas, comunicadas unhas con outras por
unhas pequenas pontes. Dende as illas pódese ver a ponte de Ponteledesma,
antigo camiño real a Santiago que conserva perfectamente a súa fermosa
estructura.
Praia fluvial da Carixa.
Na parroquia de Merza. Á beira do Río Deza xunto a un belo recanto.
Perfectamente acondicionada como área de baño e recreativa. Ten un muíño
restaurado nas inmediacións.
Encoro de Portodemouros.
Formado polos ríos Arnego e Ulla principalmente, exténdese o encoro de
Portodemouros. Forma unha suave paisaxe en sintonía coas aldeas dos arredores.
Ideal para practicar deportes náuticos. Exténdese polas parroquias de
Portodemouros, Loño e Arnego.
FESTAS
GASTRONÓMICAS DA COMARCA DO DEZA
FESTA
DA EMPANADA.
En Bandeira, Concello de Silleda. Festa de exaltación de empanada galega en
todas as súas variantes. Celébrase a terceira fin de semana de Agosto
coincidindo coas festas patronais. Celébrase un concurso en dúas
modalidades: Amas de Casa e Restaurantes. O mesmo día ten lugar o festival de
música tradicional “Esmorga Folk” da Bandeira.
FESTA
DO COCIDO DE LALÍN.
Exaltación do cocido galego con tódolos seus derivados. Celébrase o Doningo
anterior ó entroido. Principal festa gastronómica da comaca, que se iniciou
no ano 1968, á iniciativa de varias persoas emprendedoras da vila, co único
obxetivo de exaltar e dar a coñecer a vila como productora importante de
productos cárnicos e embutidos de gran calidade. A festa vai acompañada de
diferentes actos ós días previos, e o mesmo día hai unha vistosa caravana
de comparsas.
ROMARÍA
DA TORTILLA.
En Laro, Concello de Silleda. Festa de exaltación da tortilla, concebida como
unha romaría tradicional. No marco dunha fermosa carballeira. Celébrase o
primeiro venres de Agosto.
FESTA
DA ROSQUILLA.
En Abades, Concello de Silleda. Vense celebrando o Domingo de Pascua dende o
ano 1987. Tódalas rosquillas son de elaboración artesá, feitas con
productos caseiros de primeira calidade. Os lotes preséntanse nun formato
peculiar en forme de torre cónica.
FESTA
DO GALO DE CURRAL.
En Vila de Cruces. Celébrase a finais do mes de Maio. Exaltación do “capón
curraleiro”, a festa vai acompañada de diferentes actos lúdicos e
culturais. Ese mesmo día en tódolos restaurante do Concello pódese
degusta-lo capón.
FEIRA
DO CHOURIZO.
Celébrase
o 4 de Febreiro en Vila de Cruces. Coincide coa feira periódica do día 4. Os
asistentes poden degustar gratuitamente chourizos asados, pan e viño.
FEIRA
DA CASTAÑA.
Celébrase o 4 de Novembro en Vila de Cruces. Coincidindo coa época da castaña,
producto moi común na zona. Tamén coincide coa feira periódica do 4. Ásanse
castañas e distribúense gratuítamente con viño.
FESTA
DA CARNE Ó CALDEIRO DE BOLA CON TORRESNO.
Na Gouxa, no Concello de Dozón. O último domingo de abril. No marco da
tradicional feira da Gouxa, cos vellos recintos da feira. Exáltase a “carne
ó caldeiro”.